LÀNG DỆT BẢY HIỀN
----------------------------------------------------------------
Khi
còn ở Việt nam tôi không bao giờ nghĩ được rằng sang Mỹ đồng hương
mình lại có dịp tụ họp đông vui như năm rồi. Bên Việt nam , đất Bảy hiền
không rộng , nhà cửa gần nhau san sát từng cụm, mỗi sáng ra đường , đi
chợ ,uống cà phê là gặp mặt nhau ,chào hỏi nhau dòn dã. Cả khu dệt chỉ có 2
con đường nhỏ: Nguyễn bá Tòng và Hồ tấn Đức - bây giờ là Nguyễn-bá-Tòng
và Võ -thành- Trang- song song nhau nối liền khu xóm dệt đông vui, ồn ào, náo nhiệt ngày đêm.
Ồn ào vì từ sáng đến chiều,đến nửa khuya,tiếng khung cửi dệt rào rào như tiếng mưa rơi xầm xập ,hồi đó ở đây mọi người nói chuyện với nhau rất to ,bỡi vì với âm điệu bình thường không thể nào nghe nhau rõ
...Hồi mới
sang Mỹ,những ngày tháng đầu tôi thường phát âm thật lớn,mỗi lần nói
chuyện,mọi người đều nhìn tôi lạ lùng không hiểu nhân vật nầy ở đâu ra
mà to tiếng thế? Ở Việt nam cũng vậy ,dân Bảy hiền đi ra ngoài thường
có giọng phát âm sang sãng vì mọi người tưởng chừng như nói nhỏ không ai
nghe được.Riết rồi dân xóm dệt trở thành ăn to nói lớn.Ăn to bỡi vì
nhìn lại xóm có dệt tí tẹo,thế mà quán xá lu bù. Trên đường nhỏ ngay
xưởng hồ của Hồ Trung,bánh bèo,bánh xèo,mì Quảng, hù tiếu,phở ... mọc
lên lũ khũ. Tối thứ bảy ,chủ nhật qua đây,tiếng người nói chuyện,tiếng
lữa reo, tiếng bánh xèo đổ " xèo xeò" tiếng xe Honda
chạy ì ầm taọ thành một âm thanh ồn ào khó tả.Những người dân đất Quảng
tha hương-sống loanh quanh Sài gòn-thường trở về đây tìm lại dư hương
xa xưa với những món ăn quê hương, giữa khung cảnh náo nhiệt nhưng đầy
thân yêu ,đầm ấm nơi xứ lạ. Bảy hiền là quê hương thứ hai cuả những
người dân đất Quảng xa xứ.Về đây để nghe laị giọng nói quê mình,những mô
,tê, ri , rứa; những ni ,nớ ,mi, tau. Ôi !những âm điệu thân yêu,trìu
mến đó ,từ lọt lòng ra mình đã nghe - như ăn, như uống - đi sâu vào tâm
thức mình ,xương tủy mình ,trong từng giấc ngủ ,chiêm bao .Để rồi mỗi
lần tha hương,nơi đất lạ quê người, lại thèm nghe giọng nói đó,âm thanh
đó như thèm ăn những đặc sản nơi quê mẹ. Ở đây --những ngày còn sinh
sống nơi đất Sái gòn - mỗi lần ra đường,ra chợ,giữa đám đông người,nghe
có giọng miền Trung là vợ tôi lại lân la hỏi chuyện . -Anh chị ở Quảng
nam ? Dạ,tôi ở Tam kỳ. - Chị ở Đà nẵng. - Em ở Duy xuyên- Được nghe lại
giọng nói đó,bao giờ chúng tôi cũng thấy lại vui ,lại gần gủi nơi quê
cha đất tổ. Tôi biết và tôi không hiểu được vì sao,có những người khi xa
quê hương lại từ bỏ giọng nói quê hưong mình, chê nó quê mùa ,cục
mịch.
Ôi ! quê hương .Quê hương đối với ta bao giờ cũng đẹp,cũng thân yêu. Bỡi vì ông bà ta đã sinh ra từ đó , cha mẹ ta đã sinh ra từ đó.Và từ đó,ta đã nằm trong nôi,nghe tiếng hát mẹ à ơi ,vỗ về từng câu ca dao ngọt lịm.
" Ngó lên Hòn kẻm đá vừng,thương cha ,nhớ mẹ qúa chừng bạn ơi".
Những buổi trưa hè oi bức nằm lim dim trên chiếc võng tre kĩu- kịt bên hiên, nghe tiếng chị ru à ơi :
"Cây da mô cao cho bằng cây da Bàn lãnh, đất mô thanh cảnh cho bằng đất Bảo an, chỗ mô vui cho bằng chỗ phố chỗ Hàn ,dưới sông tàu chạy trên đàng ngựa xe ." hay :" cầm cân xuống phố mua vàng , gặp anh giữa đàng bảy lượng còn ba , về nhà nói dối bà gia , dọn đường quét ngỏ tháng ba dâu về , dâu về dâu chẳng về không , ngựa ô đi trước ngựa hồng đi sau , mâm trầu lại với mâm cau , có thằng nho nhỏ đi sau quạt hầu ."
Những câu ca dao mịn màng ,êm ấm đó như ru ta vào giấc ngủ thần tiên của tuổi ấuthơ ,nơi quê hương của một thời yên bình dĩ vãng.
Rồi chiến tranh xảy ra , bom đạn cày xéo trên quê cha ,đất tổ , người dân xứ Quảng cũng bỏ xứ ra đi ,trăm phương nghìn hướng ,nhưng tựu trung nhiều nhất về miền nam , vùng Sài gòn-Gia Định .Một số đông về xã Phú-thọ hòa và Tân sơn hòa [thuộc quận Tân bình] mà lập nên một làng dệt Quảng nam với tên gọi mới là làng dệt Bảy hiền .Từ Sài gòn đi về hướng Tây ninh làng dệt nằm ngay góc trái của ngã tư giao lộ đường Lê văn Duyệt và Nguyễn văn Thoại . Phía bên kia là đường Hồ tấn Đức ,lối vào nằm trên đường Nguyễn văn Thoại , ngay đầu đường vào có quán cà phê " Gió " nỗi tiếng của lớp bạn trẻ . Những cô thợ dệt trẻ hay các nữ sinh đi ngang qua đây thường đi rất nhanh để tránh những lời chọc ghẹo của các cậu thanh niên vừa uống cà phê vừa nhìn ra đường dòm ngó .Giống như bao nhiêu quán cà phê khác ở trên toàn cỏi VN ,quán Gió cũng có một cô hàng cà phê nhỏ nhỏ,xinh xinh ,để ngày ngày các anh thợ dệt ,các cậu học sinh , rỗi công ra đây tán tĩnh để rồi bỏ quên " cây đàn ", à không " cái thoi " . Cái thoi anh bỏ đâu rồi ? Anh về anh thấy bồi hồi nhớ em .Em được thì cho anh xin. Hay là em để trong tim em rồi... Hay một anh chàng học trò khờ ,sính văn chương về nhà làm thơ con cóc. " Con cóc trong hang con cóc nhảy ra,con cóc nhảy ra ,con cóc ngồi đó ,con cóc ngồi đó,con cóc nhảy đi...để rồi nhà thơ con cóc cùng các chàng thợ dệt đua nhau trồng những cây si to tổ bố như những gốc đa trong quán cô chủ .Một ngày nọ cô nàng đi lấy chồng ,bao nhiêu anh chàng đâm ra thất tình về nhà ca bài ca " con sáo" . Con sáo sang sông còn trông con sáo lại , em đi lấy chồng rồi anh dệt lụa cho ai ? Còn cô nàng cà phê , bẳng đi mấy năm sau , tôi có gặp cô về Bảy hiền ,nhưng nay thì em đã tay bế , tay bồng , nghe đâu chồng cô - một võ sĩ có hạng thời đó - đã từng thượng đài đoạt giải vô đich nhiều lần về võ thiếu lâm ở Chợ lớn ,nhưng sau vì tham dự vào một băng cướp nào đó nên vào tù , bị đày ra Côn đảo , cô nàng dắt mấy đứa con nhỏ về lại Bảy hiền ,nương nhờ ông bà ngoại Từ đường Nguyễn bá Tòng đi thẳng lên , qua xưởng hồ của Hồ Trung thì đến chợ bà Hoa .Đây là một ngôi chợ nhỏ ,bán toàn đồ ăn đặc sản miền Trung ,rau cải và một ít vải vóc . Trước 75, Bà Hoa chủ chợ - không phải là một nhân vật lịch sử ,hoang đường hay truyền thuyết - như các Bà Hom , Bà Quẹo , Bà Điểm ... xung quanh đây - mà bà Hoa là một người thật việc thật . Bà ta bỏ tiền ra mua khu đất này của nhà thờ , xây chợ cho thuê rồi cho người ra thu thuế . Một người đàn bà to con ,bậm trợn và phi thường nên việc làm cũng phi thường .Gần đến ngày 30 tháng 4 , bà ta ,trước khi bỏ của chạy lấy người, cũng lanh lẹ hốt được một cú hụi chót , bằng cách ranh mãnh đem bán những ngôi nhà xung quanh chợ, cho những người chân ướt chân ráo chạy loạn từ Đà nẵng vào Sài gòn để lấy được một số vàng không phải nhỏ bằng những văn tự là những tờ giấy mua bán viết tay - như những tờ giấy lộn không hơn không kém [nhưng nhờ lúc đó là thời hổn mang,nên những người mua nhà của bà cũng hợp thức hóa được sau khi phải tốn một số tiền khá lớn vào thời đó].Đặc biệt tại chợ này có gian hàng bán quanh năm những thứ bánh trái miền Trung, Quảng nam như:
bánh ú [ loại bánh nấu bằng nếp có nhân đậu xanh , gói lá chuối , có bốn góc rất đẹp mắt ] loại bánh này có bán hầu hết tại các quán mì Quảng cuả miền Trung mà hồi nhỏ tôi rất thích vi vừa số tiền ăn vặt được mẹ cho , vừa có chất lượng vì no bụng để đủ sức chạy nhảy ,đá banh ,kéo co ... thỏa thich ;loại bánh thứ hai cũng gói bằng nếp lá chuối nhưng có hình tháp vuông và lớn gấp ba bốn lần cái bánh ú cũng nhân bằng đậu xanh ,đó là cái bánh rò được dùng để cúng trong các dịp giỗ quẩy ; rồi đến bánh tét dài và tròn có nhân ở trong bằng thịt dùng để cúng vào các dịp tết đến ...
Ôi ! quê hương .Quê hương đối với ta bao giờ cũng đẹp,cũng thân yêu. Bỡi vì ông bà ta đã sinh ra từ đó , cha mẹ ta đã sinh ra từ đó.Và từ đó,ta đã nằm trong nôi,nghe tiếng hát mẹ à ơi ,vỗ về từng câu ca dao ngọt lịm.
" Ngó lên Hòn kẻm đá vừng,thương cha ,nhớ mẹ qúa chừng bạn ơi".
Những buổi trưa hè oi bức nằm lim dim trên chiếc võng tre kĩu- kịt bên hiên, nghe tiếng chị ru à ơi :
"Cây da mô cao cho bằng cây da Bàn lãnh, đất mô thanh cảnh cho bằng đất Bảo an, chỗ mô vui cho bằng chỗ phố chỗ Hàn ,dưới sông tàu chạy trên đàng ngựa xe ." hay :" cầm cân xuống phố mua vàng , gặp anh giữa đàng bảy lượng còn ba , về nhà nói dối bà gia , dọn đường quét ngỏ tháng ba dâu về , dâu về dâu chẳng về không , ngựa ô đi trước ngựa hồng đi sau , mâm trầu lại với mâm cau , có thằng nho nhỏ đi sau quạt hầu ."
Những câu ca dao mịn màng ,êm ấm đó như ru ta vào giấc ngủ thần tiên của tuổi ấuthơ ,nơi quê hương của một thời yên bình dĩ vãng.
Rồi chiến tranh xảy ra , bom đạn cày xéo trên quê cha ,đất tổ , người dân xứ Quảng cũng bỏ xứ ra đi ,trăm phương nghìn hướng ,nhưng tựu trung nhiều nhất về miền nam , vùng Sài gòn-Gia Định .Một số đông về xã Phú-thọ hòa và Tân sơn hòa [thuộc quận Tân bình] mà lập nên một làng dệt Quảng nam với tên gọi mới là làng dệt Bảy hiền .Từ Sài gòn đi về hướng Tây ninh làng dệt nằm ngay góc trái của ngã tư giao lộ đường Lê văn Duyệt và Nguyễn văn Thoại . Phía bên kia là đường Hồ tấn Đức ,lối vào nằm trên đường Nguyễn văn Thoại , ngay đầu đường vào có quán cà phê " Gió " nỗi tiếng của lớp bạn trẻ . Những cô thợ dệt trẻ hay các nữ sinh đi ngang qua đây thường đi rất nhanh để tránh những lời chọc ghẹo của các cậu thanh niên vừa uống cà phê vừa nhìn ra đường dòm ngó .Giống như bao nhiêu quán cà phê khác ở trên toàn cỏi VN ,quán Gió cũng có một cô hàng cà phê nhỏ nhỏ,xinh xinh ,để ngày ngày các anh thợ dệt ,các cậu học sinh , rỗi công ra đây tán tĩnh để rồi bỏ quên " cây đàn ", à không " cái thoi " . Cái thoi anh bỏ đâu rồi ? Anh về anh thấy bồi hồi nhớ em .Em được thì cho anh xin. Hay là em để trong tim em rồi... Hay một anh chàng học trò khờ ,sính văn chương về nhà làm thơ con cóc. " Con cóc trong hang con cóc nhảy ra,con cóc nhảy ra ,con cóc ngồi đó ,con cóc ngồi đó,con cóc nhảy đi...để rồi nhà thơ con cóc cùng các chàng thợ dệt đua nhau trồng những cây si to tổ bố như những gốc đa trong quán cô chủ .Một ngày nọ cô nàng đi lấy chồng ,bao nhiêu anh chàng đâm ra thất tình về nhà ca bài ca " con sáo" . Con sáo sang sông còn trông con sáo lại , em đi lấy chồng rồi anh dệt lụa cho ai ? Còn cô nàng cà phê , bẳng đi mấy năm sau , tôi có gặp cô về Bảy hiền ,nhưng nay thì em đã tay bế , tay bồng , nghe đâu chồng cô - một võ sĩ có hạng thời đó - đã từng thượng đài đoạt giải vô đich nhiều lần về võ thiếu lâm ở Chợ lớn ,nhưng sau vì tham dự vào một băng cướp nào đó nên vào tù , bị đày ra Côn đảo , cô nàng dắt mấy đứa con nhỏ về lại Bảy hiền ,nương nhờ ông bà ngoại Từ đường Nguyễn bá Tòng đi thẳng lên , qua xưởng hồ của Hồ Trung thì đến chợ bà Hoa .Đây là một ngôi chợ nhỏ ,bán toàn đồ ăn đặc sản miền Trung ,rau cải và một ít vải vóc . Trước 75, Bà Hoa chủ chợ - không phải là một nhân vật lịch sử ,hoang đường hay truyền thuyết - như các Bà Hom , Bà Quẹo , Bà Điểm ... xung quanh đây - mà bà Hoa là một người thật việc thật . Bà ta bỏ tiền ra mua khu đất này của nhà thờ , xây chợ cho thuê rồi cho người ra thu thuế . Một người đàn bà to con ,bậm trợn và phi thường nên việc làm cũng phi thường .Gần đến ngày 30 tháng 4 , bà ta ,trước khi bỏ của chạy lấy người, cũng lanh lẹ hốt được một cú hụi chót , bằng cách ranh mãnh đem bán những ngôi nhà xung quanh chợ, cho những người chân ướt chân ráo chạy loạn từ Đà nẵng vào Sài gòn để lấy được một số vàng không phải nhỏ bằng những văn tự là những tờ giấy mua bán viết tay - như những tờ giấy lộn không hơn không kém [nhưng nhờ lúc đó là thời hổn mang,nên những người mua nhà của bà cũng hợp thức hóa được sau khi phải tốn một số tiền khá lớn vào thời đó].Đặc biệt tại chợ này có gian hàng bán quanh năm những thứ bánh trái miền Trung, Quảng nam như:
bánh ú [ loại bánh nấu bằng nếp có nhân đậu xanh , gói lá chuối , có bốn góc rất đẹp mắt ] loại bánh này có bán hầu hết tại các quán mì Quảng cuả miền Trung mà hồi nhỏ tôi rất thích vi vừa số tiền ăn vặt được mẹ cho , vừa có chất lượng vì no bụng để đủ sức chạy nhảy ,đá banh ,kéo co ... thỏa thich ;loại bánh thứ hai cũng gói bằng nếp lá chuối nhưng có hình tháp vuông và lớn gấp ba bốn lần cái bánh ú cũng nhân bằng đậu xanh ,đó là cái bánh rò được dùng để cúng trong các dịp giỗ quẩy ; rồi đến bánh tét dài và tròn có nhân ở trong bằng thịt dùng để cúng vào các dịp tết đến ...
[ còn tiếp]
---------------------------------------------------
---------------------------------------------------
1 nhận xét:
Nguyen Thi Hoai :
Chào Ông, Cám ơn ông về bài viết rất hay ghi nhận về một "làng nghề/xóm nghề dệt" của người Quảng ở Sài Gòn. Cho đến nay, rất ít tài liệu đề cập về văn hóa làng nghề như trong bài viết của ông. Tôi cũng là người Quảng Nam, quê tôi ở Đại Lộc. Qua những hiểu biết của ông, tôi nghĩ ông có lẽ cũng khá cao tuôi. Tôi sinh năm 1973, chắc thuộc hàng con cháu của ông thôi! Đọc bài viết tôi như được sống lại tuổi thơ với những điệu hò, lời ru ngày còn bé ở quê nhà. Hiện nay tôi sinh sống tại TPHCM (dù không ở quận Tân Bình, tôi cũng thường xuyên đến khu chợ Bà Hoa để ăn mỳ Quảng, bánh xèo và mua đường tán, bánh rò để cúng ông nội. Tôi đang làm việc ở một Viện nghiên cứu, tôi đang quan tâm đến lịch sử và văn hóa của các làng nghề/xóm nghề thủ công truyền thống ở Thành phố Hồ Chí Minh. Nếu có thể, ông có thể viết/cung cấp thêm về quá trình hình thành và phát triển của khu dân cư làm nghề dệt; các hoạt động văn hóa liên quan đến nghề dệt: về nguồn gốc quê quán (lễ cúng xóm, lễ kỳ yên chẳng hạn...), những câu thơ truyền miệng, bộc phát trong lao động của những người thợ dệt,... Tôi rất mong được làm quen để học hỏi thêm những hiểu biết của ông. Tôi rất mong nhận được email của ông. Trân trọng kính chào Nguyễn Thị Hoài Hương Viện Nghiên cứu Phát triển Thành phố Hồ Chí Minh 28 Lê Quý Đôn, quận 3, TPHCM. ĐT: 0913115243 Email:huongbeads@gmail.com
Nguyen Thi Hoai :
Chào Ông, Cám ơn ông về bài viết rất hay ghi nhận về một "làng nghề/xóm nghề dệt" của người Quảng ở Sài Gòn. Cho đến nay, rất ít tài liệu đề cập về văn hóa làng nghề như trong bài viết của ông. Tôi cũng là người Quảng Nam, quê tôi ở Đại Lộc. Qua những hiểu biết của ông, tôi nghĩ ông có lẽ cũng khá cao tuôi. Tôi sinh năm 1973, chắc thuộc hàng con cháu của ông thôi! Đọc bài viết tôi như được sống lại tuổi thơ với những điệu hò, lời ru ngày còn bé ở quê nhà. Hiện nay tôi sinh sống tại TPHCM (dù không ở quận Tân Bình, tôi cũng thường xuyên đến khu chợ Bà Hoa để ăn mỳ Quảng, bánh xèo và mua đường tán, bánh rò để cúng ông nội. Tôi đang làm việc ở một Viện nghiên cứu, tôi đang quan tâm đến lịch sử và văn hóa của các làng nghề/xóm nghề thủ công truyền thống ở Thành phố Hồ Chí Minh. Nếu có thể, ông có thể viết/cung cấp thêm về quá trình hình thành và phát triển của khu dân cư làm nghề dệt; các hoạt động văn hóa liên quan đến nghề dệt: về nguồn gốc quê quán (lễ cúng xóm, lễ kỳ yên chẳng hạn...), những câu thơ truyền miệng, bộc phát trong lao động của những người thợ dệt,... Tôi rất mong được làm quen để học hỏi thêm những hiểu biết của ông. Tôi rất mong nhận được email của ông. Trân trọng kính chào Nguyễn Thị Hoài Hương Viện Nghiên cứu Phát triển Thành phố Hồ Chí Minh 28 Lê Quý Đôn, quận 3, TPHCM. ĐT: 0913115243 Email:huongbeads@gmail.com
--------------------------------------------------------------
Những hình ảnh và bài viết liên hệ đến ngành dệt ở BẢY HIỀN:
May det vai tho so hoan toan bang go tu che...
Cô gái Bảy hiền bên khung cửi
tay nối tơ - em dệt lụa cho đời
mấy độ xuân về hoa vàng rực rỡ
tấm lụa cho mình em dệt xong chưa ?
[tho vophubong]
chaobuoisang.net/lang-det-bay-hien-ngay-nay-
Không màu sắc, không hoa văn, vải của làng dệt Bảy Hiền (quận Tân Bình, TP.HCM) đơn giản, mộc mạc như chính con người nơi đây.
Hàng
chục năm về trước, làng dệt Bảy Hiền là một trong những nơi cung cấp
sản lượng vải nhiều nhất cho cả nước. Cũng nhờ vào ngón nghề truyền
thống mà những gia đình xứ Quảng ấy có thể sống sung túc ở Sài Gòn. Ngày
nay, trong thời buổi cơ chế thị trường, vải vóc ngoại nhập tràn vào
khiến những tấm vải dệt của Bảy Hiền ngày càng trở nên khan hiếm hơn.
Làng dệt Bảy Hiền tuy không còn mạnh mẽ, thịnh vượng như trước, nhưng đã
để lại dấu ấn một thời và cũng là niềm tự hào của người dân xứ Quảng
giữa lòng thành phố.
Giờ đây, làng dệt Bảy Hiền chỉ còn lại một số ít hộ gia đình theo nghe det
Dung det
Bo chi vao thoi
Ke
Tuổi đời của các khung dệt dường như lớn hơn cả người thợ dệt
Không ít người đã bỏ nghể vì sức khỏe, vì thị trường vải dệt từ khung cửi bị bó hẹp.
..
Đây là những chiếc máy dệt ở làng dệt Bảy Hiền bây giờ còn lại rất hiếm...Loại máy nầy tuy cổ điển nhưng cũng tiến bộ rất nhiều so với những máy dệt thời sơ khai rất đơn giản mà bây giờ khó tìm thấy...
Dung det
Bo chi vao thoi
Ke
Tuổi đời của các khung dệt dường như lớn hơn cả người thợ dệt
..
Đây là những chiếc máy dệt ở làng dệt Bảy Hiền bây giờ còn lại rất hiếm...Loại máy nầy tuy cổ điển nhưng cũng tiến bộ rất nhiều so với những máy dệt thời sơ khai rất đơn giản mà bây giờ khó tìm thấy...
Máy quay tơ... [côn chỉ sợi từ chẻ vào ống để mắc cửi dệt...]
Máy mắc cửi ...[mắc cửi từ ống vào trục để đưa lên khung dệt]
May suot chi bo vao thi de det
Máy dệt ông Cữu Diễn - một tổ sư nghề dệt Quảng nam - người làng Thi lai, Duy xuyên, QN - ......Máy hoàn toàn bằng gổ với ít phụ tùng sắt thép do thợ rèn tự chế...Sau nầy, trước 75,người Bảy hiền cải tiến bằng cách tự đúc hoàn chỉnh bằng sắt ...]
Những người thợ cuối cùng...còn gắn bó với nghề...Tương lai ngày mai...nghề dệt về đâu...
Đây là chiếc máy dệt aó thun ,loại nhập...Loại máy này thành phẩm ra rất nhanh ,cạnh tranh với với ngành dệt cổ điển...
Bài nầy được viết lại để chào mừng Đại hội Đồng hương Quảng Nam Toronto và vùng phụ cận sẽ diễn ra vào lúc 6:30 chiều tối Thứ Bảy 10-11-2012, tại nhà hàng Kingsley, 50 Kennedy S., Brampton.
Cửu là cửu phẩm, phẩm hàm do triều đình Huế ban tặng, Diễn là tên người con gái đầu, vì ở Quảng Nam có tục lệ kiêng cữ tên tộc, lấy tên người con đầu, dầu là trai hay gái, để gọi người cha. Ông Cửu Diễn tên thật là Võ Dẫn, sinh năm 1897 (đinh dậu), tại làng Thi Lai, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, nay đổi là xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam.
Ông Võ Dẫn hay ông Diễn xuất thân trong một gia đình Nho học, cha là tú tài Võ Chánh, làm nghề dạy học (thầy đồ) trong làng; chú là Võ Lượng, đỗ cử nhân trường thi Thừa Thiên năm 1894 (giáp ngọ), chết trẻ khi mới ra làm quan. Ông Võ Dẫn học chữ Nho 3 năm, rồi chuyển qua học chữ Quốc ngữ . Lúc đó phong trào Duy tân nổi lên rất mạnh tại Quảng Nam. Ông Võ Dẫn đậu Sơ học yếu lược, rồi nghỉ học và lập gia đình năm 1915. Vào thời nầy, bậc tiểu học Việt Nam gồm 6 năm học: sau 3 năm đầu, thi lấy bằng sơ học yếu lược; học tiếp 3 năm, thi lấy bằng tiểu học.
Nhờ có chút ít chữ nghĩa, chữ Nho lẫn chữ Quốc ngữ, ông Võ Dẫn được đề cử làm lý trưởng làng Thi Lai năm 1922. Lý trưởng đứng đầu làng, trông coi việc hành chánh trong làng. Tính tình ông rất thanh liêm, khẳng khái nên được dân chúng quý trọng, nhưng ngược lại, ông bị viên chánh tổng tên là Bãi hạch sách. Tổng là đơn vị hành chánh trên làng dưới huyện. Ông Võ Dẫn bất bình chống đối và bỏ làm lý trưởng. Chính nhờ nghỉ làm hương chức, ông Võ Dẫn quay qua nghiên cứu ngành dệt và cuối cùng để lại cho đời sau những sáng chế quý giá.
Nguyên sau khi nghỉ việc, ông Võ Dẫn vào Sài Gòn thăm người anh ruột. Con ông anh tức cháu ông Võ Dẫn, đang làm việc ở xưởng dệt của người Pháp. Người nầy đưa ông Dẫn vào xem xưởng máy. Người cháu chỉ là một công nhân tầm thường, không chức phận, nên ông Dẫn chỉ được lấp ló ngoài cửa nhìn vào các khung dệt Tây (Pháp), chứ không được vào quan sát trực tiếp tận mắt tại chỗ.
Nhận thấy các máy dệt Tây vừa tiện lợi, vừa đạt năng suất cao, vừa ít tốn sức lao động, trong khi lúc đó, máy dệt người Việt còn theo lối cổ truyền. Khung dệt cũ rộng tối đa là 4 tấc. Một người ngồi dệt vất vả, hai tay điều khiển con thoi, chân đạp nặng nhọc, năng suất hằng ngày khoảng từ 6 đến 7 thước hàng. Khi về lại Quảng Nam, ông Võ Dẫn kiếm cách đóng máy dệt kiểu mới của Pháp theo khuôn khổ cũ, nhưng không thành công. Ông Võ Dẫn lại phải khăn gói vào Sài Gòn hai lần nữa để quan sát cho thật kỹ. Sau đó ông về Quảng Nam đóng đi đóng lại nhiều lần nhưng cũng đều bị thất bại.
Ông Võ Dẫn còn ra Huế thăm các xưởng dệt người Tàu ở vùng Gia Hội, nhìn trộm kiểu máy dệt của họ để bổ túc vào những hiểu biết của ông khi quan sát các xuởng dệt Pháp ở Sài Gòn. Mỗi lần thử nghiệm là mỗi lần tốn kém đến nỗi ông phải bán hết tài sản trong nhà để mua vật liệu làm thử. Cả mẹ ông và vợ ông đều chán nản, khóc lóc yêu cầu ông chấm dứt việc thử nghiệm sản xuất nầy, nhưng ông Võ Dẫn vẫn nhất quyết tiếp tục tiến hành công việc của mình. Có lần hết tiền mua gỗ để làm khung, ông Võ Dẫn đã xẻ luôn bộ phản ngựa trong nhà để sử dụng. Bộ phản ngựa là tài sản quý giá trong nhà, gồm nhiều tấm ván dày, gỗ tốt, ghép lại với nhau, dùng thay giường nằm.
May thay, đến năm 1934, việc thử nghiệm thành công. Chính khung dệt cải tiến kiểu mới nầy là cơ sở cho các khung dệt nội địa Việt Nam ngày nay. Máy dệt đạp bằng chân, về sau người ta thay bằng dây couroir, chạy điện. Lúc đó, mỗi ngày mỗi người dệt được 20 thước, tăng gấp 3 lần năng suất cũ mà ít tốn sức lao động hơn. Người ta đổ xô tới quan sát và tìm hiểu máy dệt mới. Có người khuyên ông Võ Dẫn nên đem mẫu mã máy dệt mới nầy cầu chứng tại Tòa công sứ Pháp ở Hội An, nhưng ông nói rằng mình sáng chế chung cho ngành dệt, ai bắt chước được thì cứ làm mà sử dụng.
Năm 1935, ở Hội An có cuộc Hội chợ đấu xảo toàn tỉnh Quảng Nam (ngày nay gọi là Hội chợ triển lãm). Ông Võ Dẫn đưa máy dệt cải tiến của mình đến đó trình bày. Máy dệt mới nầy rất được dân chúng hoan ngênh. Ông được chính quyền tặng hàm cửu phẩm năm 1936, nên từ đó có tên là ông Cửu Dẫn, nhưng để tránh tên tộc, người gọi là ông Cửu Diễn. Sau hội chợ Hội An, máy dệt nầy được đưa đi triển lãm khắp nơi trong nước.
Trong khi đó, ông Cửu Diễn không ngừng nghĩ cách canh tân máy dệt. Từ khung 3 tấc rưởi (0,35 m), ông đã tăng lên khung 7 tấc rưỡi (0,75 m) năm 1935. Ông cũng làm cho máy tăng năng suất lần lần lên 20 thước trong 8 giờ. Chất lượng vải càng ngày càng được cải thiện. Năm 1936, ông Cửu Diễn lại thành công trong việc sản xuất vải bông.
Từ đó, ông Cửu Diễn sản xuất khung dệt để bán rộng rãi khắp nước, đưa ngược máy dệt vào Sài Gòn tiêu thụ. Ông Hoàng Trọng Phu, lúc đó đang làm tổng đốc ngoài Bắc Kỳ, con của Hoàng Cao Khải, đã đưa người từ Hà Đông, một vùng vốn nổi tiếng về tơ lụa, vào học nghề ông Cửu Diễn, ăn ở trong nhà nhiều khi lên 7 hay 8 người.
Năm 1938, ông Cửu Diễn đưa khung dệt qua tham dự Hội chợ đấu xảo Nam Vang, thủ đô Cao Miên (Cambodia), được triều đình Huế phong hàm bát phẩm kiêm Hàn lâm viện Kiểm bộ, có bài ngà đeo trước ngực, nên từ đây dân chúng gọi ông là ông Nghè Diễn.
Công việc làm ăn càng ngày phát đạt, Ông Nghè Diễn sắm một chiếc xe hơi hiệu Renault Primaquatre, tự tay ông lái để chuyên chở hàng hóa. Thời đó, khoảng năm 1940, ở một vùng nông thôn hẻo lánh tại Quảng Nam, miền Trung Việt Nam, mà một tư nhân nhà quê sắm được một chiếc xe hơi du lịch để đi lại, là một hiện tượng hiếm có rất được truyền tụng.
Năm 1946, cuộc chiến tranh chống Pháp bùng nổ, ông Nghè Diễn cùng gia đình chạy tản cư vào Quảng Ngãi. Tại đây, ông được chỉ định làm Quản đốc xưởng dệt Việt Thắng ở xã Hành Thịnh, huyện Nghĩa Hành. Bên cạnh ngành dệt, ông có nhiều sáng kiến mới, như ông cải tiến máy tưới do trâu kéo thay vì dùng người đứng tác nước, năng suất tăng gấp 5 lần.
Cũng tại Quảng Ngãi, về ngành dệt, ông Nghè Diễn đưa ra hai sáng kiến quan trọng: Thứ nhứt là ông sáng chế khung nhỏ chạy bằng 3 thoi, dệt ruban khổ 1,5 cm, cung cấp cho các máy đánh chữ vì lúc đó không có ruban của Pháp. Thứ hai là ông sản xuất nịt vải để thay thế nịt da. Nguyên lúc đó, vì nhu cầu tăng gia sản xuất nông nghiệp, nhà cầm quyền Việt Minh ra lệnh ngưng giết trâu bò nên không có da để làm nịt. Ông Nghè Diễn nghĩ ra cách dệt nịt vải, có dây luồn vào cho chắc chắn, nhưng giá thành hơi cao. Về sau, Việt Minh bãi bỏ lệnh giết trâu bò, nên người ta lại quay qua dùng da sản xuất nịt.
Năm 1954, sau hiệp định Genève, ông Nghe Diễn hồi cư về quê ở Quảng Nam và gây dựng cơ đồ sản xuất trở lại. Ông bắt đầu nghĩ đến việc nghiên cứu máy ươm tơ, một ngành vệ tinh của ngành dệt.
Cách thức thao tác máy ươm tơ cổ truyền gồm 3 người: một người ngồi quay gương tơ, một người kéo thao càng, một người tranh tơ, chỉ tranh được 2 mối tơ và mỗi ngày đạt năng suất tối đa là 4 lạng tơ. Năm 1960, ông Nghè Diễn chế thành công máy ươm tơ kiểu mới gồm một nồi chaudière lớn, chuyền nước vào các nồi ươm, chạy được 100 mối; mỗi ngày ra được 30 ký lô tơ.
Năm 1962, ông Nghè Diễn thiết kế một nhà máy ươm tơ lớn tại thôn Hai, xã Xuyên Trường, quận Duy Xuyên, tức thôn Hai xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên ngày nay. Phần dàn sắt của nhà máy nầy do nhà thầu Trịnh Văn Để ở Đà Nẵng phụ trách thi công.
Lúc đó, Trung Tâm Khuếch Trương Tiểu Công Nghệ Đà Nẵng đưa một phái đoàn kỹ sư Nhật Bản đến tìm hiểu nhà máy ươm tơ Xuyên Trường. Người Nhật rất khâm phục cách thiết kế nhà máy ươm tơ nầy và đã cắc cớ hỏi ông Nghè Diễn: “Ngài tốt nghiệp từ trường đại học nào?” Ông Nghè Diễn cười lớn bảo rằng: “Chỉ tốt nghiệp sơ học yếu lược, còn dưới bằng tiểu học nữa.” Tuy nhiên phái đoàn Nhật không chịu tin và cứ tưởng ông nói đùa.
So với tầm cỡ ngành dệt ở Quảng Nam lúc bấy giờ, nhà máy ươm tơ xã Xuyên Trường là một cơ sở đồ sộ, nhưng rất tiếc, vì thiếu kinh nghiệm, ông Nghè Diễn không nghiên cứu kỹ địa hình nơi thiết lập nhà máy ươm tơ. Đây là một vùng đất thấp nên trận lút kinh hoàng năm 1964 đã tràn ngập và phá hủy toàn bộ nhà máy ươm tơ.
Sau thất bại nầy, ông Nghè Diễn vào Sài Gòn. Tại đây ông làm cố vấn kỹ thuật cho Liên Hiệp Hợp Tác Xã Dệt Sài Gòn. Lúc ấy đã thất tuần, bước vào tuổi cổ lai hy, ông Nghè Diễn về sống với người con trai tại số 15 đường Thái Phiên Đà Nẵng. Chính trong thời gian nầy, người viết thường hay đến thăm hỏi ông Nghè Diễn, có khi đi một mình, có khi đi với nhà văn Nguyễn Văn Xuân. Chúng tôi được ông kể lại một cách sôi nổi cuộc đời hoạt động đầy kịch tính của ông. Rất tiếc những ghi chép lúc đó bị tịch thu chung với tủ sách gia đình của người viết sau biến cố 1975.
Sau biến cố năm 1975, ông Nghè Diễn vào Sài Gòn thăm người con gái đầu sinh sống tại Ngã Tư Bảy Hiền, quận Tân Bình. Ông từ trần tại đây ngày 27-10-1975 (23-9 năm ất mão), và được an táng tại nghĩa trang Trung Việt Ái Hữu (nghĩa trang Gò Dưa), huyện Thủ Đức, cách Sài Gòn khoảng 15 cây số. Dân chúng sống về nghề dệt ở khu vực dệt Ngã Tư Bảy Hiền, Tân Bình, gồm đa số là người Quảng Nam, xin lập tượng ông tại nơi ông thường cư ngụ lúc sinh tiền để kỷ niệm, nhưng nhà cầm quyền cộng sản không cho phép.
Phần chính của bài viết nầy vừa dựa vào trí nhớ những điều người viết đã từng hầu chuyện với ông Võ Dẫn tức ông Cửu Diễn tại Đà Nẵng trước năm 1975, vừa dựa theo lời kể của người con thứ ba của ông Nghè Diễn là ông Võ Văn Quán, mà người viết đã nhiều lần gặp gỡ và hỏi chuyện tại Sài Gòn trước khi cả hai chúng tôi đều ra nước ngoài sinh sống.
TRẦN GIA PHỤNG
(Toronto, 27-10-2012)
___________________________
* * *
Kỹ nghệ dệt Việt Nam xuất hiện rất sớm, cung cấp vải cho dân chúng sử dụng, nhưng phát triển mạnh mẽ từ đầu thế kỷ 20 nhờ sáng kiến của một nhân vật Quảng Nam, ông Cửu Diễn.Cửu là cửu phẩm, phẩm hàm do triều đình Huế ban tặng, Diễn là tên người con gái đầu, vì ở Quảng Nam có tục lệ kiêng cữ tên tộc, lấy tên người con đầu, dầu là trai hay gái, để gọi người cha. Ông Cửu Diễn tên thật là Võ Dẫn, sinh năm 1897 (đinh dậu), tại làng Thi Lai, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, nay đổi là xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam.Ông Võ Dẫn hay ông Diễn xuất thân trong một gia đình Nho học, cha là tú tài Võ Chánh, làm nghề dạy học (thầy đồ) trong làng; chú là Võ Lượng, đỗ cử nhân trường thi Thừa Thiên năm 1894 (giáp ngọ), chết trẻ khi mới ra làm quan. Ông Võ Dẫn học chữ Nho 3 năm, rồi chuyển qua học chữ Quốc ngữ . Lúc đó phong trào Duy tân nổi lên rất mạnh tại Quảng Nam. Ông Võ Dẫn đậu Sơ học yếu lược, rồi nghỉ học và lập gia đình năm 1915. Vào thời nầy, bậc tiểu học Việt Nam gồm 6 năm học: sau 3 năm đầu, thi lấy bằng sơ học yếu lược; học tiếp 3 năm, thi lấy bằng tiểu học.
Nhờ có chút ít chữ nghĩa, chữ Nho lẫn chữ Quốc ngữ, ông Võ Dẫn được đề cử làm lý trưởng làng Thi Lai năm 1922. Lý trưởng đứng đầu làng, trông coi việc hành chánh trong làng. Tính tình ông rất thanh liêm, khẳng khái nên được dân chúng quý trọng, nhưng ngược lại, ông bị viên chánh tổng tên là Bãi hạch sách. Tổng là đơn vị hành chánh trên làng dưới huyện. Ông Võ Dẫn bất bình chống đối và bỏ làm lý trưởng. Chính nhờ nghỉ làm hương chức, ông Võ Dẫn quay qua nghiên cứu ngành dệt và cuối cùng để lại cho đời sau những sáng chế quý giá.
Nguyên sau khi nghỉ việc, ông Võ Dẫn vào Sài Gòn thăm người anh ruột. Con ông anh tức cháu ông Võ Dẫn, đang làm việc ở xưởng dệt của người Pháp. Người nầy đưa ông Dẫn vào xem xưởng máy. Người cháu chỉ là một công nhân tầm thường, không chức phận, nên ông Dẫn chỉ được lấp ló ngoài cửa nhìn vào các khung dệt Tây (Pháp), chứ không được vào quan sát trực tiếp tận mắt tại chỗ.
Nhận thấy các máy dệt Tây vừa tiện lợi, vừa đạt năng suất cao, vừa ít tốn sức lao động, trong khi lúc đó, máy dệt người Việt còn theo lối cổ truyền. Khung dệt cũ rộng tối đa là 4 tấc. Một người ngồi dệt vất vả, hai tay điều khiển con thoi, chân đạp nặng nhọc, năng suất hằng ngày khoảng từ 6 đến 7 thước hàng. Khi về lại Quảng Nam, ông Võ Dẫn kiếm cách đóng máy dệt kiểu mới của Pháp theo khuôn khổ cũ, nhưng không thành công. Ông Võ Dẫn lại phải khăn gói vào Sài Gòn hai lần nữa để quan sát cho thật kỹ. Sau đó ông về Quảng Nam đóng đi đóng lại nhiều lần nhưng cũng đều bị thất bại.
Ông Võ Dẫn còn ra Huế thăm các xưởng dệt người Tàu ở vùng Gia Hội, nhìn trộm kiểu máy dệt của họ để bổ túc vào những hiểu biết của ông khi quan sát các xuởng dệt Pháp ở Sài Gòn. Mỗi lần thử nghiệm là mỗi lần tốn kém đến nỗi ông phải bán hết tài sản trong nhà để mua vật liệu làm thử. Cả mẹ ông và vợ ông đều chán nản, khóc lóc yêu cầu ông chấm dứt việc thử nghiệm sản xuất nầy, nhưng ông Võ Dẫn vẫn nhất quyết tiếp tục tiến hành công việc của mình. Có lần hết tiền mua gỗ để làm khung, ông Võ Dẫn đã xẻ luôn bộ phản ngựa trong nhà để sử dụng. Bộ phản ngựa là tài sản quý giá trong nhà, gồm nhiều tấm ván dày, gỗ tốt, ghép lại với nhau, dùng thay giường nằm.
May thay, đến năm 1934, việc thử nghiệm thành công. Chính khung dệt cải tiến kiểu mới nầy là cơ sở cho các khung dệt nội địa Việt Nam ngày nay. Máy dệt đạp bằng chân, về sau người ta thay bằng dây couroir, chạy điện. Lúc đó, mỗi ngày mỗi người dệt được 20 thước, tăng gấp 3 lần năng suất cũ mà ít tốn sức lao động hơn. Người ta đổ xô tới quan sát và tìm hiểu máy dệt mới. Có người khuyên ông Võ Dẫn nên đem mẫu mã máy dệt mới nầy cầu chứng tại Tòa công sứ Pháp ở Hội An, nhưng ông nói rằng mình sáng chế chung cho ngành dệt, ai bắt chước được thì cứ làm mà sử dụng.
Năm 1935, ở Hội An có cuộc Hội chợ đấu xảo toàn tỉnh Quảng Nam (ngày nay gọi là Hội chợ triển lãm). Ông Võ Dẫn đưa máy dệt cải tiến của mình đến đó trình bày. Máy dệt mới nầy rất được dân chúng hoan ngênh. Ông được chính quyền tặng hàm cửu phẩm năm 1936, nên từ đó có tên là ông Cửu Dẫn, nhưng để tránh tên tộc, người gọi là ông Cửu Diễn. Sau hội chợ Hội An, máy dệt nầy được đưa đi triển lãm khắp nơi trong nước.
Trong khi đó, ông Cửu Diễn không ngừng nghĩ cách canh tân máy dệt. Từ khung 3 tấc rưởi (0,35 m), ông đã tăng lên khung 7 tấc rưỡi (0,75 m) năm 1935. Ông cũng làm cho máy tăng năng suất lần lần lên 20 thước trong 8 giờ. Chất lượng vải càng ngày càng được cải thiện. Năm 1936, ông Cửu Diễn lại thành công trong việc sản xuất vải bông.
Từ đó, ông Cửu Diễn sản xuất khung dệt để bán rộng rãi khắp nước, đưa ngược máy dệt vào Sài Gòn tiêu thụ. Ông Hoàng Trọng Phu, lúc đó đang làm tổng đốc ngoài Bắc Kỳ, con của Hoàng Cao Khải, đã đưa người từ Hà Đông, một vùng vốn nổi tiếng về tơ lụa, vào học nghề ông Cửu Diễn, ăn ở trong nhà nhiều khi lên 7 hay 8 người.
Năm 1938, ông Cửu Diễn đưa khung dệt qua tham dự Hội chợ đấu xảo Nam Vang, thủ đô Cao Miên (Cambodia), được triều đình Huế phong hàm bát phẩm kiêm Hàn lâm viện Kiểm bộ, có bài ngà đeo trước ngực, nên từ đây dân chúng gọi ông là ông Nghè Diễn.
Công việc làm ăn càng ngày phát đạt, Ông Nghè Diễn sắm một chiếc xe hơi hiệu Renault Primaquatre, tự tay ông lái để chuyên chở hàng hóa. Thời đó, khoảng năm 1940, ở một vùng nông thôn hẻo lánh tại Quảng Nam, miền Trung Việt Nam, mà một tư nhân nhà quê sắm được một chiếc xe hơi du lịch để đi lại, là một hiện tượng hiếm có rất được truyền tụng.
Năm 1946, cuộc chiến tranh chống Pháp bùng nổ, ông Nghè Diễn cùng gia đình chạy tản cư vào Quảng Ngãi. Tại đây, ông được chỉ định làm Quản đốc xưởng dệt Việt Thắng ở xã Hành Thịnh, huyện Nghĩa Hành. Bên cạnh ngành dệt, ông có nhiều sáng kiến mới, như ông cải tiến máy tưới do trâu kéo thay vì dùng người đứng tác nước, năng suất tăng gấp 5 lần.
Cũng tại Quảng Ngãi, về ngành dệt, ông Nghè Diễn đưa ra hai sáng kiến quan trọng: Thứ nhứt là ông sáng chế khung nhỏ chạy bằng 3 thoi, dệt ruban khổ 1,5 cm, cung cấp cho các máy đánh chữ vì lúc đó không có ruban của Pháp. Thứ hai là ông sản xuất nịt vải để thay thế nịt da. Nguyên lúc đó, vì nhu cầu tăng gia sản xuất nông nghiệp, nhà cầm quyền Việt Minh ra lệnh ngưng giết trâu bò nên không có da để làm nịt. Ông Nghè Diễn nghĩ ra cách dệt nịt vải, có dây luồn vào cho chắc chắn, nhưng giá thành hơi cao. Về sau, Việt Minh bãi bỏ lệnh giết trâu bò, nên người ta lại quay qua dùng da sản xuất nịt.
Năm 1954, sau hiệp định Genève, ông Nghe Diễn hồi cư về quê ở Quảng Nam và gây dựng cơ đồ sản xuất trở lại. Ông bắt đầu nghĩ đến việc nghiên cứu máy ươm tơ, một ngành vệ tinh của ngành dệt.
Cách thức thao tác máy ươm tơ cổ truyền gồm 3 người: một người ngồi quay gương tơ, một người kéo thao càng, một người tranh tơ, chỉ tranh được 2 mối tơ và mỗi ngày đạt năng suất tối đa là 4 lạng tơ. Năm 1960, ông Nghè Diễn chế thành công máy ươm tơ kiểu mới gồm một nồi chaudière lớn, chuyền nước vào các nồi ươm, chạy được 100 mối; mỗi ngày ra được 30 ký lô tơ.
Năm 1962, ông Nghè Diễn thiết kế một nhà máy ươm tơ lớn tại thôn Hai, xã Xuyên Trường, quận Duy Xuyên, tức thôn Hai xã Duy Trinh, huyện Duy Xuyên ngày nay. Phần dàn sắt của nhà máy nầy do nhà thầu Trịnh Văn Để ở Đà Nẵng phụ trách thi công.
Lúc đó, Trung Tâm Khuếch Trương Tiểu Công Nghệ Đà Nẵng đưa một phái đoàn kỹ sư Nhật Bản đến tìm hiểu nhà máy ươm tơ Xuyên Trường. Người Nhật rất khâm phục cách thiết kế nhà máy ươm tơ nầy và đã cắc cớ hỏi ông Nghè Diễn: “Ngài tốt nghiệp từ trường đại học nào?” Ông Nghè Diễn cười lớn bảo rằng: “Chỉ tốt nghiệp sơ học yếu lược, còn dưới bằng tiểu học nữa.” Tuy nhiên phái đoàn Nhật không chịu tin và cứ tưởng ông nói đùa.
So với tầm cỡ ngành dệt ở Quảng Nam lúc bấy giờ, nhà máy ươm tơ xã Xuyên Trường là một cơ sở đồ sộ, nhưng rất tiếc, vì thiếu kinh nghiệm, ông Nghè Diễn không nghiên cứu kỹ địa hình nơi thiết lập nhà máy ươm tơ. Đây là một vùng đất thấp nên trận lút kinh hoàng năm 1964 đã tràn ngập và phá hủy toàn bộ nhà máy ươm tơ.
Sau thất bại nầy, ông Nghè Diễn vào Sài Gòn. Tại đây ông làm cố vấn kỹ thuật cho Liên Hiệp Hợp Tác Xã Dệt Sài Gòn. Lúc ấy đã thất tuần, bước vào tuổi cổ lai hy, ông Nghè Diễn về sống với người con trai tại số 15 đường Thái Phiên Đà Nẵng. Chính trong thời gian nầy, người viết thường hay đến thăm hỏi ông Nghè Diễn, có khi đi một mình, có khi đi với nhà văn Nguyễn Văn Xuân. Chúng tôi được ông kể lại một cách sôi nổi cuộc đời hoạt động đầy kịch tính của ông. Rất tiếc những ghi chép lúc đó bị tịch thu chung với tủ sách gia đình của người viết sau biến cố 1975.
Sau biến cố năm 1975, ông Nghè Diễn vào Sài Gòn thăm người con gái đầu sinh sống tại Ngã Tư Bảy Hiền, quận Tân Bình. Ông từ trần tại đây ngày 27-10-1975 (23-9 năm ất mão), và được an táng tại nghĩa trang Trung Việt Ái Hữu (nghĩa trang Gò Dưa), huyện Thủ Đức, cách Sài Gòn khoảng 15 cây số. Dân chúng sống về nghề dệt ở khu vực dệt Ngã Tư Bảy Hiền, Tân Bình, gồm đa số là người Quảng Nam, xin lập tượng ông tại nơi ông thường cư ngụ lúc sinh tiền để kỷ niệm, nhưng nhà cầm quyền cộng sản không cho phép.
Phần chính của bài viết nầy vừa dựa vào trí nhớ những điều người viết đã từng hầu chuyện với ông Võ Dẫn tức ông Cửu Diễn tại Đà Nẵng trước năm 1975, vừa dựa theo lời kể của người con thứ ba của ông Nghè Diễn là ông Võ Văn Quán, mà người viết đã nhiều lần gặp gỡ và hỏi chuyện tại Sài Gòn trước khi cả hai chúng tôi đều ra nước ngoài sinh sống.
TRẦN GIA PHỤNG
(Toronto, 27-10-2012)
___________________________
